Танишҳо байни ҶИЭ ва Озарбойҷон ва роҳи ҳалли он
Рӯзҳои охир танишу ихтилофҳо байни ҶИЭ ва Ҷумҳурии Озарбойҷон афзоиш ёфтааст, аммо роҳи ҳалли коҳиши ин танишҳо чӣ метавонад бошад?
Минтақаи Қафқози Ҷанубӣ як минтақаи стратегӣ ва муҳим барои ҶИЭ аст. Гузаштаи таърихии он минтақа барои ҶИЭ ба сабаби ҳаммарз будан бо се кишвари ноустувору бесубот ва дар баробари баҳсҳои ҳудудӣ ва марзӣ дар ин ҳавзаи минтақа барои Эрон таҳдидкунанда ҳисобида мешавад. Мисоли чунин таҳдид ҷанги хунини соли гузашта байни ҷумҳуриҳои Озарбойҷон ва Арманистон аст.
Дар давраи ҷанги байни Боку ва Ереван аз аввали солҳои 90 -ум то ҳол, Теҳрон ҳамеша аз ду кишвар даъват мекард, ки хештандорӣ кунанд ва бо ин ду кишвар равобити дӯстона барқарор кардааст. Дар посух, маҳз Арманистон буд, ки иродаи неки Эронро воқеан қадр мекард, аммо Боку бо баёни изҳороти нобаҷо, на танҳо бархурди мусбати Эронро қадр накард, балки ҳамчунин кӯшиш кард, ки Эронро ҳамчун як пуштибони Арманистон муаррифӣ кунад ва ҳатто беэҳтиётона аҳайҳи манофи Теҳрон иқдом кардааст.
Эрон ва Озарбойҷон ду кишваре ҳастанд, ки ба далели мавқеи геополитикии худ аҳамияти вижа доранд ва ҳамеша мавриди таваҷҷӯҳи ҷаҳониён қарор гирифтаанд. Агар ба таърихи равобити таърихии Эрон ва Озарбойҷон назар афканем, мебинем, ки заъфҳои геополитикӣ дар равобити ду кишвар, ҳамеша сабаби танишҳо ва ихтилофҳое шудааст.
Нақши омилҳои чолишангез, аз қабили рушди муносибатҳои Озарбойҷон бо НАТО, ИМА ва режими саҳюнистӣ, ки Эрон нисбати онҳо ҳассос аст ва ҳамчунин тавсеаи равобити ҶИЭ бо Арманистон, ки ҳассосияти Бокуро боло мебарад ва дигар масоиле мисли режими ҳуқуқии Дарёи Хазар маҳдудиятҳоеро пеши рӯи равобити Теҳрону Боку қарор дода ва танишҳоро афзоиш додааст.
Охирин амали нооромкунанда ва асосан зиддиэронии Ҷумҳурии Озарбойҷон ба рӯзҳои гузашта рост меояд, вақте ки Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Озарбойҷон қисмате аз роҳи сарҳадиро дар дохили қаламрави Арманистон бо баҳонаи ин дар қаламрави Озарбойҷон аст, бастанд. Ҷолиб он аст, ки баста шудани ин роҳ, ба гуфтаи бисёре аз коршиносони амниятӣ ва низомӣ, як даҳанкаҷӣ ба ҶИЭ ва гарданкашии сиёсӣ ҳисобида мешавад, зеро ин ҷодда пойтахти Арманистон ва ҳатто қаламрави Гурҷистонро бо Эрон мепайвандад.
Илҳом Алиев кайҳо боз тамаъ қаламрави қаламравии Эронро дошт ва бо назардошти муваффақияти ахираш дар муқобили артиши заифи Арманистон ва дастгирии ҳамаҷонибаи Туркия ва режими саҳюнистӣ, ҷуръат пайдо кард, ки Ҷумҳурии Исломии Эронро озмоиш кунад ва дастдарозиҳояш ба хоки Арманистонро то бароварда шудани нияти ниҳоияш яъне расидан ба Нахҷавон идома диҳад.
Ҳамаи ин амалҳои нооромкунанда ва харобиовари Боку дар замоне сурат мегиранд, ки давлати Сайид Иброҳими Раисӣ дар Эрон қасд дорад рушди равобити тиҷоратиро бо ҳамсоягонаш дар дастури кори худ қарор диҳад ва ин иқдом метавонад як навъ даҳанкаҷӣ нисбати давлати ҷадиди ҶИЭ бошад. Аммо ҳар фарди соҳибхираду дурандеше, ки бо таърихи минтақа ва таҳаввулоти даҳсолаҳои ахир ошно аст, хуб дарк карда метавонад, ки Боку наметавонад барои Эрон хат кашад, мушкил эҷод кунад, бӯҳрон созад ва дар айни ҳол ҳам худаш ба саломатмаъракаи ҷангро тарк кунад.
Дар воқеъ бояд қайд намуд, ки ҳузури Эрон дар минтақаи Қафқози Ҷанубӣ дари бозигаронро ба мисли режими саҳюнистӣ, ки ба амнияти миллии Эрон хатари ҷиддӣ дорад ва Туркия, узви НАТО, ки аз сиёсатҳои Ғарб пуштибонӣ ва ҳамоҳанг аст, боз кард. Бо вуҷуди ин, бо стратегияи Ҷумҳурии Исломии Эрон дар ин ҳавза ва безарар гардонидани сиёсати бозигарони минтақавӣ ва минтақавӣ, тавонистааст ҳузури андаке дар минтақа дошта бошад. ҶИЭ дар ҷанги якуми Қарабоғ дар солҳои 90 нақши миёнаравро ифо кард ва дар ҷанги дуюми соли 2020, ки 44 рӯз идома дошт, бо сиёсати миёнаравӣ ва ироаи тарҳе барои поёни даргирҳиҳо ҳузури муассир дошт. Аммо ба ҷуз аз ин ду маврид, дар рӯйдодҳои сиёсии Қафқози Ҷанубӣ нақшаҳои иқтисодӣ ва энержии Эрон нақши муҳиме надоштанд.
Аз ин рӯ, Ҷумҳурии Исломии Эрон бояд дар минтақаи Қафқози Ҷанубӣ нақши намоёнтар дошта бошад ва дар ин минтақа ҳузури босамар дошта бошад, то аз хатарҳо ва таҳдидҳои эҳтимолии оянда берун равад, Ҳамон тавре, ки дар бӯҳронҳои минтақаи Осиёи Ғарбӣ, ҶИЭ ҳамчун як бозигари саршинос шинохта мешавад, ба тавре ки то марзҳои режими саҳюнистӣ ҳузури нонамоён дорад. Ҳамчунин ҳузур дар Амрикои Шимолӣ ва кишварҳои Африқо бахше аз салоҳияту қудратнамоии Эрон аст. Ин кишвар боз метавонад дар ҳавзаи Қафқози Ҷанубӣ нақши муассир дошта бошад ва шиддат ва таҳдидҳоро дар минтақа коҳиш диҳад.
